GIEO HẠT VÀ CẤY MÔ

Cách trồng lan đã được mở rộng sang việc trồng bằng hạt và cấy mô. Trồng bằng hạt có nghĩa là sẽ có những loài lan lai được hình thành. Còn việc cây mô thì thường để nhân giống một loài nhất định nào đó và hiện đang là một cuộc cách mạng trên thị trường hoa lan cắt cành, vì đó là sự sinh sản vô tính với số lượng lớn có tính chất thương mại đối với cây lan đã được lai tạo.

TRỒNG LAN TỪ HẠT

Trồng lan từ hạt được biết đến như là việc tái sản xuất theo giới tính. Bởi vì nó yêu cầu về kỹ thuật làm cho các hạt trong chai nảy mầm, nhiều nhà trồng lan nghiệp dư bị nản chí trong những thử thách như vậy. Dù sao việc nhân giống bằng phương pháp gieo hạt cũng cần đầu tư một ít phương tiện cần thiết, và cần có sự cẩn trọng trong quá trình gieo hạt. Nhưng khi các hạt đã nảy mầm trong chai, thì đó là lúc ta nghĩ đến việc thương mại hóa công việc này.

Thụ phấn được thực hiện khi ta đưa phấn hoa từ nhụy hoa từ cây này sang nhụy hoa một cây cùng giống hay khác giống. Trong trường hợp thụ phấn ở hai cây khác loài, ta gọi là thụ phấn chéo. Việc thụ phấn sẽ tiếp theo sự thụ tinh các noãn bào trong nhụy hoa, đưa đến việc hình thành các trái (quả) lan. Việc thụ tinh sẽ không diễn ra tức thì, cần có thời gian để các phấn hoa trong ống rơi xuống bầu nhụy tìm kiếm noãn bào rồi đi vào giao tử thụ phấn và hình thành phôi. Cũng phải mất nhiều tháng để cho trái chín. Mặc dù một trái có chứa hàng triệu phôi, nhưng không phải hạt nào cũng thụ phấn, chỉ có một ít hạt có thể nảy mầm. Việc thụ phấn chéo giúp ta cải thiện mọi mặt của cây lan khi đưa ra một cây lan hoàn toàn mới. Việc lai tạo được thực hiện giữa hai cây cha mẹ của hai loài hoặc hai giống khác nhau, vì vậy sẽ có một loài lan lai tạo mới. Về cơ bản, đó là việc lấy ưu điểm của mỗi cây cha hoặc mẹ để hình thành một loài mới đó là những cây lan con sau khi gieo hạt. Những cây mang trái ta gọi là cây mẹ, và khi đó việc đặt tên phải lấy tên cây mẹ đặt trước. Thì dụ , cây Ascocenda Yip Sum Wah đã được đăng ký là kết quả lai chéo giữa cây Vanda Pukele với cây Ascocentrum cruvifolium, như vậy ta biết ngay rằng cây Vanda Pukele chính là cây đã mang trái.

Hạt lan rất là nhỏ tính theo kích thước của chúng, vì vậy bản thân chúng không có dinh dưỡng đủ để tự nuôi chúng trong quá trình nảy mầm. Số lượng hạt trong trái là rất lớn, các hạt lan cần được cung cấp một loại nấm để chúng nảy mầm. Loại nấm mycorrhiza sẽ cung cấp dinh dưỡng cho hạt trong khi hạt sẽ cung cấp nơi trú ngụ cho nấm, đó là một kiểu quan hệ cộng sinh (cùng có lợi). Mối quan hệ này ngày nay được thay thế bằng dinh dưỡng từ những nguồn nhân tạo. Ngày nay những nhà trồng lan dùng nhiều chất thay thế để bảo đảm cho cây nảy mầm và phát triển tốt hơn. Những chất như vậy thường là nước dừa, đường, thạch (rau câu) và nước, đó là những chất dinh dưỡng cơ bản.

Có hai cách để ngâm các hạt trong ống nghiệm, chúng phụ thuộc vào điều kiện thu hoạch trái như giải thích dưới đây:

Trái chưa chín

Cách trồng bằng các trái còn xanh tức là cách trồng những hạt được lấy ra từ những trái chưa chín. Gọi là những trái còn xanh nghĩa là nó cũng đã trải qua một nửa thời gian từ khi kết trái cho đến khi trái chín.Đó là những hạt lan được lấy ra trong khoảng thời gian giữa tháng thứ hai đến tháng thứ mười hai để đạt được độ trưởng thành của hạt, nhưng điều đó cũng tùy thuộc vào giống lan. Hiểu được nhu cầu dinh dưỡng của việc nảy mầm của hạt giúp chúng tra trồng những hạt chưa chín hẳn mà không cần phải chờ cho đến khi chúng chín hoàn toàn. Phương pháp này chủ yếu là để giảm thời gian tính từ khi bắt đầu cho đến khi cây lan ra hoa. Việc trồng các cây lan nhỏ từ việc lai tạo chéo có thể đầy nhanh quá trình cũng như tăng tỷ lệ nảy mầm so với cây lan sinh trưởng trong tự nhiên. Tuy nhiên để thực hiện việc trồng lan từ hạt, phương pháp thụ phấn cần được thực hiện. Từ quan điểm thực tế, việc quyết định thời điểm thụ phấn là rất quan trọng để từ đó quyết định khi nào thì ta hái quả. Tất cả các hạt cần được gieo cùng thời điểm bởi vì chúng ta không thể dự trữ hạt được. Thời điểm thích hợp nhất để hái trái là vào cuối thời điểm chúng chuyển sang màu vàng. Cách thức tạo phôi khi trái chưa chín hẳn được mô tả như sau: 

Cắt bỏ phần hoa còn lại trên đầu trái. Sau đó đem trái rửa sạch bằng loại xà bông khử trùng và mặt ngoài của trái được khử trùng bằng cách ngâm cả trái vào alcohol khoảng 3 đến 5 phút. Thời gian ngâm trái để khử trùng tùy thuộc vào kích thước của trái lan. Sau đó đem hơ qua lửa để khử trùng mặt ngoài và bổ đôi trai lan theo chiền dọc bằng một cái dao đã được khử trùng. Quá trình này cần được thực hiện bằng cách rải đều thành lớp trong bình chứa. Sau đó lấy những hạt này gieo vào trong chai đã có sẵn chất dinh dưỡng gồm có Vacin và các loại muối khoáng hòa tan, nước cà chua ép, nước dừa, đường, thạch và nước. Các chai đã gieo hạt được đặt ở nơi có cường độ ánh sáng từ 1.000 đến 3.000 nến, trong thời gian từ 8 đến 16 giờ, dưới nhiệt độ 25 độ C, có thể cộng trừ 2 độ C.

      Sau khi gieo hạt vào chậu, hạt sẽ nảy mầm sau một tuần cho đến 6 tháng. Dendrobium được coi là loài nảy mầm nhanh nhất, các loài khác thì từ hai tuần lễ đến ba tháng, trong khi đó lan hài (Paphiopedilum) phải mất 6 tháng hoặc hơn. Các hạt đã nảy mầm sau đó có thể chuyển qua một chất dinh dưỡng mới có thành phần như ban đầu bổ xung thêm nước chuối ép. Lúc này thì chúng đã trở thành khác so với lúc mới nảy mầm với các chồi và rễ. Có thể chuyển cây một lần nữa trước khi chúng được sự trưởng thành đủ để đem ra trồng bên ngoài.

(Trái lan chưa chín : thieu hinh )

Gieo hạt từ trái chín

Đôi khi trái được thu hoạch sau khi chúng đã bị tách ra. Ở tình trạng đó, cần phải làm sạch chỗ trái bị nổ bung ra bằng một miếng vải sạch có tẩm cồn. Sau đó nạo các hạt vào một cái ly chứa 30 ml dung dịch chlorox loại 1% đến 3,5% và khử trùng trong thời gian từ 8 đến 10 phút bằng cách lắc đều. Sau đó đổ bỏ dung dịch chlorox và rửa lại các hạt bằng nước cất. Cuối cùng, lấy một ít nước cất đã khử trùng đó nhỏ vào cùng với các chất trồng như đã nói ở trên. Sau đó thực hiện việc gieo trồng như cách làm nói ở phần trồng các trái còn xanh./.

Thụ phấn cho cây lan Dendrobium

Hình trên: Trái lan chín bị nứt ra. Hình dưới: Gạt những hạt lan từ trái lan chưa chín vào chai có chất dinh dưỡng.

Đổ các hạt lan đã được khử trùng vào chai có chất dinh dưỡng